Szlak Kopernikowski
Drogowy szlak turystyczny upamiętnia postać Mikołaja Kopernika (1473-1543) i jego związki z regionami, w których został wytyczony. Prowadzi przez miejscowości związane z życiem i działalnością wielkiego uczonego, położone w województwach warmińsko-mazurskim, pomorskim i kujawsko-pomorskim. Łącznie ma długość ok. 590 km. Został oznakowany symbolem astrolabium.
Wędrując szlakiem, można zwiedzać zabytkowe budowle pamiętające czasy wielkiego uczonego, poświęcone mu ekspozycje muzealne, poznawać sekrety wszechświata w planetariach, a nawet prowadzić obserwacje astronomiczne. W obfitujących w atrakcje turystyczne regionach nie brakuje też innych miejsc i obiektów godnych uwagi. Wiele propozycji znajdą dla siebie również amatorzy czynnego wypoczynku.
Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu 19 lutego 1473 r., tutaj też został ochrzczony i rozpoczął edukację. Według części badaczy mógł pobierać nauki również w Chełmnie i we Włocławku. Potem studiował w Krakowie (nauki wyzwolone) oraz we Włoszech – w Bolonii (prawo kanoniczne) i Padwie (medycynę), w międzyczasie odbywając praktykę w kancelarii papieskiej w Rzymie, a zakończył edukację obroną doktoratu z prawa kanonicznego w Ferrarze. Od 1503 r. na stałe zamieszkał na Warmii.
W trakcie trwającego 40 lat pobytu na Warmii Kopernik pełnił rozliczne funkcje w służbie biskupa warmińskiego i kapituły warmińskiej. Z tego tytułu mieszkał w kilku miejscach, odbywał też wiele podróży, odwiedzając miasta i wsie biskupstwa. M.in. jako wizytator i poseł pod koniec każdego roku urzędowania objeżdżał posiadłości kapitulne, kontrolując je, zbierając czynsze i rozsądzając spory. Na terenie Warmii odwiedzał także położone poza szlakiem posiadłości biskupie, w tym: Reszel, Jeziorany i Barczewo (m.in. podczas objazdu z biskupem Janem Dantyszkiem w sierpniu 1538 r.). Jego wędrówki sięgały także poza granice historycznej Warmii – do Elbląga, Bartoszyc, Lubawy, Malborka, Grudziądza, Torunia, Królewca, Wilna, Poznania, Krakowa.
Niezależnie od sprawowania wspomnianych urzędów Kopernik prowadził badania astronomiczne, które zapewniły mu miejsce w panteonie największych uczonych wszech czasów. Sformułowana i udowodniona przez niego heliocentryczna teoria budowy i funkcjonowania Układu Słonecznego stała się jednym z fundamentów nowożytnej nauki.
W województwie warmińsko-mazurskim szlak wiedzie od południowej granicy regionu przez Kurzętnik i Nowe Miasto Lubawskie. Kolejnym miastem na trasie jest Lubawa, w której Kopernik bywał dwukrotnie w 1539 r. w gościnie u biskupa chełmińskiego. Właśnie tutaj podjął decyzję o wydaniu drukiem dzieła swojego życia „O obrotach”, dowodzącego prawdziwości teorii heliocentrycznej.
Dalej szlak przebiega w pobliżu pola bitwy pod Grunwaldem z 1410 r., na którym corocznie organizowane są jej wielkie inscenizacje. Przez Olsztynek i Stawigudę wiedzie do Olsztyna, gdzie Kopernik w latach 1516-1519 i 1520-1521 pełnił urząd administratora dóbr kapituły warmińskiej. Funkcja ta wiązała się m.in. z zasiedlaniem owych dóbr nowymi osadnikami, w związku z czym Kopernik odwiedził 43 wsie. W Olsztynie mieszkał w zamku, w którym obecnie działa Muzeum Warmii i Mazur, prezentujące m.in. pamiątki po uczonym. Na ścianie krużganka budowli zachowała się wykonana przez niego oryginalna tablica astronomiczna. W mieście na żywo z astronomią można obcować w obserwatorium i planetarium.
Przez Dywity i Dobre Miasto szlak dociera do Lidzbarka Warmińskiego. Tutaj Kopernik w latach 1503-1510 pełnił funkcję sekretarza i lekarza biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrodego, będącego jego wujem. Wraz z nim mieszkał w zamku, w którym obecnie mieści się Muzeum Warmińskie. Można w nim znaleźć eksponaty związane z Kopernikiem. Kolejne etapy szlaku wiodą przez Ornetę, Pieniężno i Braniewo, które to miasta astronom wiele razy odwiedzał, pełniąc obowiązki urzędowe. Zachowały się tam budowle, które Kopernik oglądał na własne oczy i w których bez wątpienia bywał.
Z Braniewa trasa wiedzie do Fromborka nad Zalewem Wiślanym, gdzie astronom żył i pracował przez blisko 30 lat. Właśnie tutaj prowadził badania nieba i pisał swoje dzieło „O obrotach”. Z jego osobą jest związane warowne Wzgórze Katedralne z gotycką archikatedrą, w której złożono jego doczesne szczątki (po przebadaniu powtórnie pochowane w 2010 r.). W innych budowlach kompleksu działa poświęcone mu Muzeum Mikołaja Kopernika, a w jego ramach również planetarium. W pobliżu miasta znajduje się też muzealne obserwatorium, czyli Park Astronomiczny.
Dalej szlak prowadzi wzdłuż Zalewu Wiślanego przez Tolkmicko oraz Kadyny do Elbląga. W tym ostatnim mieście Kopernik bywał wiele razy, zarówno towarzysząc wujowi biskupowi (w latach 1504-1507), jak i reprezentując interesy kapituły warmińskiej (1529-1530). W mieście zachowały się liczne zabytki architektury, które pamiętają te odwiedziny. Z Elbląga szlak zmierza do granicy województwa, gdzie łączy się z odcinkiem pomorskim.
Ten odcinek ma 90 kilometrów i biegnie od granicznej rzeki Nogat do Nowego Dworu Gdańskiego, a potem przez główne miasta na trasie: Malbork, Sztum i Kwidzyn. Mikołaj Kopernik odwiedzał je w czasie licznych podróży dyplomatycznych, głównie u boku biskupa Watzenrodego. Udokumentowane podróże Kopernika po terenie dzisiejszego województwa pomorskiego przypadają na lata 1504-1530.
Astronom uczestniczył m.in. w zjazdach stanów Prus Królewskich, będących rodzajem sejmu, w których brali udział przedstawiciele średniej szlachty, kapituł, klasztorów i mniejszych miast. Rada zbierała się kilka razy w roku, zazwyczaj w Elblągu, Malborku lub Grudziądzu. Podejmowano tam decyzje dotyczące handlu, podatków, obrony przywilejów pruskich, rzemiosła i monety oraz zajmowano się kwestiami sądowymi. Kopernik asystował wujowi, stąd dowiadujemy się o nim głównie wtedy, gdy przy okazji oficjalnych wizyt biskupa załatwiane były sprawy wewnętrzne kościoła warmińskiego.
Z Nowego Dworu Gdańskiego przez Żuławy Malborskie szlak dociera do Malborka, gdzie Kopernik bywał wielokrotnie. Odwiedzał zamek w Malborku jako sekretarz wuja oraz uczestniczył w zjazdach stanów pruskich. Na dziedzińcu Zamku Średniego w skrzydle wschodnim znajduje się popiersie Mikołaja Kopernika upamiętniające jego wizyty. Największym wydarzeniem związanym z zamkiem jest coroczna inscenizacja „Oblężenia Malborka z 1410 roku”.
Następnie szlak wiedzie na południe do Sztumu. W tutejszym zamku w styczniu 1521 r. Kopernik, będąc już kanclerzem warmińskiej kapituły katedralnej, uczestniczył w audiencji posłów gdańskich. Zamek w Sztumie był dawną letnią rezydencją wielkich mistrzów krzyżackich, nietypowo wzniesioną na planie pięcioboku w XIV w.
Ostatnim miastem na pomorskim odcinku szlaku jest Kwidzyn. Prawdopodobny pobyt Kopernika w mieście przypada na maj 1504 r. W tym czasie miasto było stolicą diecezji, a dzisiejsze mury zamku kapituły pomezańskiej oraz zespół katedralny w Kwidzynie mogły być miejscami, w których gościł. Kierując się dalej na południe, w okolicy miejscowości Gardeja szlak dociera do granicy z województwem kujawsko-pomorskim.
Poza główną pętlą Szlaku Kopernikowskiego znajduje się Gdańsk, w którym astronom kilkukrotnie przebywał w sprawach prywatnych i służbowych. Wizyty służbowe związane były z obowiązkami pełnionymi przy biskupie. Kopernik uczestniczył m.in. w potwierdzaniu przez króla przywilejów miasta, oraz podczas złożenia hołdu wierności królowi Aleksandrowi Jagiellończykowi przez mieszczan na Długim Targu.
W 1540 r. zostało wydane „Narratio prima” (pol. „Relacja pierwsza z ksiąg O obrotach Mikołaja Kopernika”) Jerzego Retyka. Ten, za zgodą Kopernika, napisał tekst streszczający i wprowadzający do teorii heliocentrycznej. Druku podjęła się oficyna wydawnicza Franciszka Rhodego w Gdańsku. Z tego miasta miała też pochodzić Anna Schilling, która zamieszkała we fromborskim domu Kopernika, co skutkowało biskupimi napomnieniami.
Główna trasa Szlaku Kopernikowskiego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego została podzielona na część północną oraz wschodnią (o łącznej długości ok. 200 km). Dodatkowo zaproponowano trasę alternatywną (uzupełniającą). Szlak ma charakter biograficzno-kulturowo-edukacyjny. Przemierzając go, można poznać młodość i proces kształtowania się Kopernika jako badacza (Toruń, Chełmno, Włocławek), a także jako aktywnego uczestnika ówczesnego życia społecznego i gospodarczego (Grudziądz).
Od granicy województwa szlak wiedzie przez Dusocin do Grudziądza. Kopernik odwiedzał to miasto kilkukrotnie, m.in. uczestnicząc w sejmikach Prus Królewskich: w lipcu 1521 r. (skarżąc się na rycerzy zakonu krzyżackiego) i w marcu 1522 r. (wygłaszając głośny traktat „O szacunku monety”). W 1972 r., w 450. rocznicę pobytu Kopernika w mieście, otwarto planetarium i odsłonięto liczący ponad 6 m pomnik astronoma. Drugi pomnik, w formie ławeczki, na której siedzi Kopernik, oddano do użytku w 2015 r.
Kolejne miasto na trasie to Chełmno, związane z Kopernikiem m.in. poprzez bliskie kontakty członków jego rodziny z tutejszym klasztorem. Sam przyszły astronom mógł tu pobierać nauki, a potem pojawiać się w trakcie wizyt u biskupów chełmińskich, dawnych kanoników warmińskich. Zapewne odwiedzał wówczas zachowane do dziś gotyckie budowle.
Przez Unisław (z astrobazą) i Nawrę szlak dociera do bogatej w zabytki Chełmży, która od średniowiecza była stolicą diecezji chełmińskiej. Prawdopodobnie w maju 1504 r. Kopernik odwiedził miasto wraz z biskupem Watzenrodem, podróżując w orszaku króla Aleksandra Jagiellończyka.
Po drodze do Torunia szlak przecina wieś Piwnice, gdzie od 1947 r. działa obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Mikołaja Kopernika z jednym z największych radioteleskopów w Europie. Siedzibą uczelni jest Toruń – miasto rodzinne astronoma. Tutaj, w należącej do jego rodziny kamienicy, nazwanej Domem Kopernika działa oddział Muzeum Okręgowego, prezentujący stałą wystawę biograficzną. W mieście są też inne budowle związane z osobą uczonego (m.in. kamienica, w której się urodził, katedra, ratusz – obecnie Muzeum Okręgowe) oraz obiekty nawiązujące do jego dzieła (planetarium, Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy). Od 1853 r. na Rynku Staromiejskim stoi pomnik Kopernika.
Kolejne miasta na szlaku to Kowalewo Pomorskie i Golub-Dobrzyń (z astrobazą). W tym drugim zachowały się m.in. zamek krzyżacki i gotycki kościół, które pamiętają czasy Kopernika. Podobne zabytki można podziwiać także w następnej na trasie Brodnicy (z astrobazą), jednak tutejszy zamek zachował się tylko częściowo. Z tego miasta szlak dociera do granicy z województwem warmińsko-mazurskim w okolicy wsi Wielki Głęboczek.
Poza szlakiem głównym, korzystając z trasy uzupełniającej, można odwiedzić Wąbrzeźno, Nieszawę i Włocławek. Pierwsze miasto Kopernik mógł odwiedzać, towarzysząc biskupowi chełmińskiemu. W ostatnim mógł zaś pobierać nauki. Te domniemane związki astronoma z Włocławkiem przypomina pomnik przedstawiający głowę Kopernika.